Gustav Mahler wordt op 7 juli 1860 geboren in Kaliste, in de Bohemen (het huidige Tsjechië). Later zou hij vertellen over zijn geboortehuis: 'In zo'n armzalig huisje ben ik geboren, er zaten niet eens ruiten in de ramen'. Gustav is de tweede zoon, in totaal worden er in het huwelijk van Bernhard Mahler en Maria Hermann veertien kinderen geboren, waarvan er zeven al in hun eerste jaar sterven. In december 1860 verhuist de familie van het dorpje Kaliste naar het provinciestadje Iglau.

Verantwoording: voor de tekst in deze tijdlijn is onder andere gebruik gemaakt van informatie en vertaalde citaten uit het boek 'Gustav Mahler. Een leven in tien symfonieën' van Eveline Nikkels.

In oktober 1870 treedt de jonge Gustav voor het eerst als pianist op voor publiek, in Iglau. Zijn vader, die heilig gelooft in de kwaliteiten van zijn 'Mozart', organiseert het concert. Gustav maakt niet meteen een onuitwisbare indruk, misschien doordat, zo schrijft de plaatselijke krant, de kwaliteit van de vleugel te wensen overliet.

Bernhard Mahler besluit de horizon van zijn zoon te verbreden. Eerst verblijft de 12-jarige Gustav een tijdje in Praag, om na een tussenstop in Iglau uiteindelijk in 1875 op de beroemdste muziekopleiding van het land te belanden: het conservatorium van de Gesellschaft der Musikfreunde in Wenen.

Op 20 november 1889 is in Boedapest de première van een nieuw symfonisch gedicht van Mahler, de voorloper van zijn Eerste symfonie. Mahler leidt zelf het orkest. Als componist treedt Mahler flink buiten de gebaande muzikale paden. Een criticus schrijft: 'Dit symfonisch gedicht is van een onbeteugeld, niet te temmen talent, dat breekt met alle conventionele vormen en koste wat kost iets nieuws wil brengen.'

Maar het venijn zit 'm in de staart, de criticus besluit met: 'Mahler, je bent een fantastisch dirigent maar een miserabel componist'.

Mahler begint aan zijn Derde symfonie. Hij schrijft het werk grotendeels in de zomer in zijn 'komponierhäuschen' aan de Attersee in Steinbach. Aan zijn grote liefde van dat moment, de zangeres Anna von Mildenburg, schrijft hij over deze symfonie: 'Liefste Anna, ik ben er bijna mee klaar, en dit is het geworden. Mijn symfonie zal iets zijn wat de wereld nog nooit heeft gehoord. De hele natuur krijgt daarin een stem en vertelt iets geheimzinnigs wat je eigenlijk alleen maar uit je dromen kent. Het geheel heet waarschijnlijk: Die fröhliche Wissenschaft, ein Sommermittagstraum.'

Zijn componeerhuisje had Mahler speciaal laten bouwen om er in de rust van de zomer zijn ideeën uit te kunnen werken. Hij hechtte bijzonder aan de stilte rondom het huisje. Kinderen werden omgekocht met snoep en speelgoed om uit de buurt te blijven. Rondreizende muzikanten werden financiëel vergoed om niet te spelen of te zingen in de buurt van het huis. En een soort vogelverschrikker moest verdere ongewenste indringers op een afstand houden.

De indrukken die Mahler opdoet in en rondom zijn componeerhuis komen rechtstreeks in zijn muziek terecht. Zo zei hij tegen de dirigent Bruno Walter, toen die hem in Steinbach bezocht: 'U hoeft hier helemaal niet meer rond te kijken. Ik heb dat allemaal al ge- en becomponeerd'.

Mahler werkt in de zomer van 1899 aan zijn Vierde symfonie. 'De symfonie van het hemelsblauw', zoals Mahler zelf het stuk zou omschrijven.

Hij voltooit het werk in de zomer van 1900. Mahler vertelde zelf over zijn Vierde: 'Eigenlijk wilde ik alleen maar een symfonische humoreske schrijven, maar die is gegroeid tot een symfonie van normale lengte, terwijl ik er bij de tweede en derde drie keer zolang over deed. (..) De basisstemming is blauw, hemelsblauw, maar af en toe verduistert het en wordt het onheilspellend, spookachtig. Alleen lijkt dat maar zo, want de hemel zelf blijft natuurlijk eeuwig blauw. Alleen wij krijgen ineens een eng gevoel alsof ons een panische schrik treft.'

Terwijl de Vierde nog niet in première is gegaan, begint Mahler aan zijn Vijfde symfonie. Hij werkt aan de symfonie in zijn componeerhuis in Maiernigg, met uitzicht op de Wörthersee. Oorspronkelijk heeft Mahler een 'regelrechte symfonie in vier delen' voor ogen. Misschien weet hij op dat moment nog niet dat hij een Adagietto voor zijn geliefde Alma, die hij zal ontmoeten in november 1901, aan de symfonie toe zal voegen.

Dirigent Willem Mengelberg schreef over dit Adagietto, dat Mahlers beroemdste stuk muziek zou worden: 'Dit Adagietto was Mahlers liefdesverklaring aan Alma. In plaats van een brief stuurde hij haar dit manuscript, zonder een woord extra. Zij begreep hem en schreef: Kom maar! (Beiden hebben mij dit verteld)'.

Begin november 1901 ontmoet Gustav Mahler de jonge Alma Schindler, dochter van hofschilder Emil Schindler. In haar herinneringen schrijft Alma: 'Mahler zag me meteen'. En zij zag hem ook direct, al had ze eerst enige reserves: 'Die kerel bestaat alleen maar uit zuurstof, je verbrandt als je aan hem komt.'

Er volgen een aantal maanden van hartstochtelijk corresponderen. Zo schrijft Mahler aan Alma: 'Mijn innig geliefde meisje, dat ik één keer in mijn leven het geluk zou vinden zo bemind te worden als ik bemin, had ik niet meer kunnen dromen'. En: 'Ik kan haast niet wachten tot ik uit jouw mond kan horen dat mijn levensschip door de stormen heen zijn haven heeft bereikt'.

Alma en Gustav trouwen op 9 maart 1902, vier maanden na hun eerste ontmoeting, in de Karlskirche in Wenen. Op 3 november van dat jaar wordt hun eerste dochter geboren.

In München leidt Mahler op 25 november 1901 de Müncher Philharmoniker tijdens de première van zijn Vierde symfonie. De critici zijn Mahler niet gunstig gezind. 'Veel te simpele thema's', valt na afloop te lezen. Één criticus is positief, en schrijft over een 'hoogst beduidend werk dat ons een blik gunt in een nieuw muziekland'. Ook het publiek is verdeeld, de boe's en bravo's zijn door elkaar heen te horen.

De eerste uitvoering van de complete Derde symfonie vindt op 9 juni plaats in Krefeld onder leiding van Mahler. Het publiek is dolenthousiast. Alma Mahler vertelt: 'Na het laatste deel barst een dol enthousiasme los, het publiek springt van zijn stoelen en rent naar voren'. In het publiek zit ook Willem Mengelberg, de jonge dirigent van het Concertgebouworkest in Amsterdam. Hij neemt zich deze avond voor om voor altijd Mahlers muziek te verdedigen en te promoten.

Op 22 en 23 oktober 1903 dirigeert Mahler in Het Concertgebouw zijn Derde symfonie bij het Concertgebouworkest. Hij is dan voor het eerst in Nederland. Twee dagen later, op 25 oktober leidt hij ook de Nederlandse première van zijn Eerste symfonie bij het Concertgebouworkest.

Alles over Mahlers relatie met Amsterdam - zijn tweede muzikale thuisoord - leest u in het uitgebreide artikel Mahler in Amsterdam van Jan Brokken. Dat artikel kun u hier lezen.

Mahler leidt op 18 oktober in Keulen de première van zijn Vijfde symfonie bij het Gürzenich Orchester Köln. De symfonie met het Adagietto, Mahlers liefdesverklaring aan Alma, volgens Willem Mengelberg. Alma kan er zelf helaas niet bij zijn, ze ligt ziek op bed. Tot ontzetting van Mahler, die haar schrijft: 'Doe alles, zweet - zuip cognac - vreet aspirine, je kunt van een verkoudheid in twee dagen genezen zijn en dan dinsdag hier zijn. Alsjeblieft Almschili, probeer alles. Het zou toch vreselijk zijn als ik alleen ben bij mijn première.'

Toch staat Mahler er alleen voor tijdens de première. En in z'n eentje moet hij de kritieken doorstaan. En die zijn wederom niet mals. Zo schrijft een criticus: 'Dat er op de sombere treurmars een nog somberder deel volgt is een grote fout'. Het Adagietto wordt het meest gewaardeerd: 'Het duidelijkste en beste was nummer vier in afdeling drie, een klein Adagio.'

De Vijfde zou tot de meest geliefde werken van Mahler gaan behoren. Zelf kon hij dat niet vermoeden toen hij schreef: 'De Vijfde is een vervloekt werk. Niemand begrijpt haar.'

Mahler voltooit zijn Zevende symfonie in de zomer van 1905. Hij schrijft het werk 'in ein einem Furor', in een uitbarsting van creativiteit. Op die creativiteit was het trouwens even wachten geweest. De inspiratie voor de Zevende kwam niet vanzelf.

Waar Mahler normaliter aan de omgeving van zijn componeerhuisjes genoeg had om symfonieën en liederen te kunnen schrijven, moest hij het voor de Zevende elders zoeken: 'Twee weken wilde het niet vlotten, dus ging ik in arren moede maar naar de Dolomieten. Daar van hetzelfde laken een pak, ik gaf het maar op en ging naar huis in de stellige overtuiging dat de zomer verloren zou zijn.' Maar de redding komt in de vorm van een korte overtocht met een boot bij Krumpendorf: 'Bij de eerste peddelslag viel me het thema van de inleiding tot het eerste deel in - en vier weken later waren de delen 1, 3 en 5 kant-en-klaar.'

De Zevende symfonie heeft als bijnaam 'De Nacht'. Die is niet van Mahler zelf afkomstig, trouwens, maar van een aantal van zijn getrouwen. Onder wie Willem Mengelberg, die de Zevende omschreef als 'Dit is de nacht, tragische nacht. Hier zijn geen sterren, geen maanlicht noch vredige slaap. De macht van de duisternis regeert'.

Aan het einde van de zomer van 1906 voltooit Mahler zijn Achtste symfonie, de 'Symphonie der Tausend'. Na drie symfonieën voor orkest keren koren en vocale solisten terug in Mahlers werk, en hoe! Voor de Achtste is een immens apparaat van solisten, koren en orkest nodig. Bij de première in 1910 staan er meer dan duizend uitvoerenden op het podium.

In die zomer van 1906 schrijft Mahler aan Willem Mengelberg: 'Mijn lieve, goede vriend, ik heb zojuist mijn Achtste voltooid. Het is het grootste dat ik tot nu toe heb gemaakt. En zo merkwaardig qua inhoud en vorm dat je er eigenlijk niet over kunt schrijven. Denk je eens in dat het universum begint te zingen en te klinken. Het zijn geen menselijke stemmen, maar planeten en zonnen die ronddraaien.'

Op 8 maart 1906 dirigeert Mahler zijn Vijfde symfonie in Het Concertgebouw. Willem Mengelberg heeft het werk al met het orkest voorbereid. En goed ook, Mahler schrijft vanuit Amsterdam aan Alma: ‘Alles voortreffelijk ingestudeerd. Klinkt geweldig. Het orkest is fantastisch en bijzonder op mij gesteld. Ditmaal is het een vreugde in plaats van zwaar werken.’ Uitvoeringen van de Vijfde onder leiding van Willem Mengelberg volgen in Rotterdam, Den Haag, Arnhem en Haarlem.

Alles over Mahlers relatie met Amsterdam - zijn tweede muzikale thuisoord - leest u in het uitgebreide artikel Mahler in Amsterdam van Jan Brokken. Dat artikel kun u hier lezen.

Op 27 mei was de première van de Zesde symfonie in Essen. Mahler dirigeerde de stedelijke orkesten van Essen en Utrecht. Het publiek reageerde zeer enthousiast, met een langdurig en jubelend applaus. De pers was wederom minder over het werk te spreken, een recensent tekende op: 'Ik heb nu vier van Mahlers reuzenwerken gehoord en eigenlijk zegt hij steeds hetzelfde en dat wordt steeds onuitstaanbaarder. Hij kent alleen maar de taal van de koperblazers. Hij praat niet meer met ons: hij schreeuwt, hij raast en verwonderd vraagt men zich af: waarom al dat lawaai?'

'We hebben vreselijke pech, mijn oudste heeft roodvonk-difterie', schrijft Mahler op 4 juli 1907. Een aantal dagen later, op 12 juli, meldt een Weense krant: 'Twaalf dagen geleden kreeg het oudste meisje Mahler roodvonk en ondanks de meest zorgzame verpleging is zijn vanmorgen vroeg gestorven.'

En daarmee is het rampjaar 1907 voor de familie Mahler nog niet voorbij. Gustav Mahler besluit zich enkele weken later, eigenlijk zonder directe aanleiding, te laten onderzoeken door een dokter, en die constateert een dubbelzijdige hartafwijking. Het doktersadvies: voortaan rustig leven en vooral geen stress. Een schier onmogelijke opgave voor Gustav Mahler.

Na jaren van geschillen en intriges, maar ook grote artistieke successen, neemt Mahler in december 1907 afscheid van de Weense Hofopera. Bij zijn vertrek schrijft Mahler aan het personeel van de opera: 'Geachte leden van de hofopera, het is zover, aan onze samenwerking is een einde gekomen. Ik ga weg van het toneel dat mij zo dierbaar is geworden en zeg u vaarwel. In plaats van een voltooid project, zoals ik me gedroomd had, laat ik een brokstuk achter. In de hitte van het gevecht bleven u en mij geen wonden gespaard, maar als een werk gelukt was, vergaten wij de kwellingen en voelden ons rijkelijk beloond. Dank u dat u met mij heeft gestreden en mij hebt willen helpen bij mijn moeilijke, vaak ondankbare taak. Het ga u allen goed.'

Mahler nam muzikaal afscheid met een uitvoering van zijn Tweede symfonie. Een ooggetuige schreef: 'Kolossaal was het applaus, dat tot orkaankracht aanzwol en de componist een traan ontlokte. Tot dertig keer moest Mahler terugkomen, vrouwen huilden en zwaaiden met zakdoeken. Het "Hoch, Hoch" hield maar niet op...' Op het Weense perron wordt Mahler door zijn fans uitgezwaaid.

Amerika roept. New York, om precies te zijn. Mahler wordt geëngageerd door de Metropolitan opera, en dirigeert een aantal andere New Yorkse orkesten, waaronder de New York Philharmonic. Hij is niet direct enthousiast over het Amerikaanse concertleven, zo schrijft hij aan Bruno Walter: 'Mijn orkest hier is een echt Amerikaans orkest, zonder talent en flegmatisch'.

In de zomer van 1908 werkt Mahler aan zijn symfonische liederencyclus Das Lied von der Erde. De gebeurtenissen uit het rampjaar 1907 vinden hun weg naar het werk. Of zoals het refrein van Das Lied von der Erde ons vertelt: 'Dunkel ist das Leben ist der Tod'. Over Das Lied schrijft Mahler aan Bruno Walter: 'Ik weet nog niet hoe ik mijn nieuwe werk moet noemen. Ik heb een prachtige tijd gehad en ik geloof dat het wel het meest persoonlijke is dat ik tot nu toe heb geschreven'.

De Zevende symfonie gaat op 19 september 1908 in première in Praag. Mahler leidt het Filharmonisch Orkest aangevuld met musici uit het operaorkest. Alma Mahler schrijft hoe het Mahler verging rondom de première: 'Toen ik aankwam [in Praag] was Mahler nerveus en bijna ziek. Overal lagen bladzijden op de grond, hij twijfelde aan alles en meed gezelligheid.'

Otto Klemperer, die een van de grootste dirigenten van de twintigste eeuw zou worden, herinnerde zich: 'Ieder dag nam hij na de repetitie het hele orkestmateriaal mee naar huis. Wij wilden hem helpen, maar mochten niet.' Uiteindelijk had Mahler twintig repetities nodig voor de première van de Zevende. 'Ik moet erover nadenken hoe ik uit een worstketel een pauk, uit een roestige gieter een trompet en uit een taveerne een concertzaal kan maken'. Maar de worsteling is het waard, publiek én pers reageren positief op Mahlers nieuwste werk.

In de zomer van 1909 componeert Mahler zijn Negende symfonie. Waarvoor de inspiratie aanvankelijk maar niet wil komen. Lawaai van de buren zit Mahler dwars: 'Of de buren fluisteren zodat de ramen rinkelen of ze lopen op hun tenen zodat het huis staat te wankelen. Ook de hond laat mij niet vergeten dat ik maar gewoon een mens onder de mensen ben en blaft van 's morgens vroeg tot 's avonds laat en nog daarna!'

Maar voordat de zomer voorbij is, schrijft Mahler aan Bruno Walter: 'Het werk - voor zover ik het ken, want ik heb er tot nu toe blindelings aan zitten schrijven en ken, nu ik het laatste deel begin te instrumenteren, het eerste deel niet meer - is een mooie aanwinst voor mijn kleine familie. Ik zeg hierin iets wat ik allang op de lippen heb; misschien lijkt zij het meest op de Vierde, maar toch weer heel anders. De partituur ziet er, door die waanzinnige haast waarmee ik moet schrijven, slordig en voor vreemde ogen vast onleesbaar uit'.

Net als in het Lied von der Erde kan Mahler in de Negende niet om de dood heen. Zo beschrijft Mahler hoe de mars in het eerste deel gespeeld moet worden 'als een zware begrafenisstoet'. En in geen enkel werk sterft de muziek aan het einde zo weg als in de Negende symfonie. 'Leb! Wol! Leb! Wol!' noteerde Mahler in het manuscript bij de slotmaten: 'Vaarwel! Vaarwel!'. Willem Mengelberg omschreef de Negende als een 'afscheid van allen van wie hij hield en van de wereld! En van zijn kunst, zijn leven, zijn muziek.'

Mahler zelf zou zijn Negende symfonie nooit in het echt horen.

Mahler begint in 1910 aan zijn Tiende symfonie. Hij voltooit het Adagio, de rest is enkel in schets overgeleverd. Schetsen waarin naast noten ook aantekeningen van Mahler staan. Soms erg persoonlijke, zoals de woorden 'Für dich leben, für dich sterben, Almschi'. De weerslag, volgens Alma Mahler, van een huwelijkscrisis in de zomer van 1910.

Mahler keert in 1910 nog éénmaal terug naar Nederland. Niet om te dirigeren, maar voor een bliksembezoek aan Sigmund Freud, die op vakantie is in Noordwijk. Mahler praat met psychoanalyticus Freud over zijn gecompliceerde relatie met Alma. Freuds conclusie: 'Ik ken uw vrouw. Zij hield van haar vader en kan alleen zo'n type liefhebben. Uw leeftijd, die u nu vreest, is juist wat haar aantrekt. Weest u niet bezorgd! U houdt van uw moeder, u heeft in iedere vrouw haar type gezocht.'

Mahler dirigeert op 12 september de eerste uitvoering van de Achtste symfonie in München.De uitvoering door meer dan duizend uitvoerenden is een doorslaand succes, kritieken uit binnen- en buitenland spreken van een buitengewone gebeurtenis.

Alma Mahler schrijft: 'Ongrijpbaar was het innerlijk beleven van een ieder die er bij geweest moet zijn. Ongrijpbaar ook het uiterlijk succes. Alles en iedereen stortte zich op hem. Ik wachtte achter het toneel, diep geëmotioneerd. Toen reden we, onze ogen vol tranen, naar het hotel. Bij de deur stond een zeker J.L. uit New York en stotterde: Sinds... sinds, sinds Brahms is er niet meer zoiets geschreven.'

Op 26 juni 1912 dirigeert Mahlers vriend Bruno Walter de première van de Negende symfonie, hij leidt de Wiener Philharmoniker. Naast Mahlers Negende klinkt tijdens dit concert de Negende symfonie van Beethoven.

Willem Mengelberg viert zijn vijfentwintigjarig jubileum als dirigent van het Concertgebouworkest met een feest gewijd aan zijn vriend en idool. Tijdens het Mahler Feest in mei 1920 voeren orkest en dirigent in vijftien dagen tijd de negen voltooide symfonieën uit, Das klagende Lied, Lieder eines fahrenden Gesellen, Kindertotenlieder, Das Lied von der Erde en de vijf Rückert-Lieder. In aanwezigheid van Alma Mahler (die bij een adellijke dame aan het Museumplein logeerde) en Arnold Schönberg, een andere protegé van Mengelberg. Alma noteerde: ‘Aankomst in Amsterdam... haven... scheepsmasten... tuigage... drukte... kille, betrokken lucht... Holland dus. ‘s Avonds de Tweede van Mahler in een ongeëvenaard prachtige uitvoering.’

Een uniek feest, met slechts één enkele maar daarom niet minder grote ambitie: ‘Gelijk Bayreuth model en maatstaf werd voor alle opvoeringen van Wagners werken, zo is Amsterdam geroepen geestelijk middelpunt van Mahlers kunst te worden.’ De formulering is van de organisator, dr. Rudolf Mengelberg, een verre neef van de dirigent. Amsterdam moest de Mahlerstad bij uitstek worden.

75 jaar na het Mahler Feest van 1920 klinken opnieuw praktisch alle werken van Mahler tijdens een groots opgezet Festival. Het Concertgebouworkest hoeft dit keer echter niet alle symfonieën voor zijn rekening te nemen. Ook de Wiener Philharmoniker en de Berliner Philharmoniker zijn van de partij. Op het Museumplein verrijst tijdens het feest een paviljoen waar de concerten uit de Grote Zaal live gevolgd kunnen worden. En in onder andere het Stadsarchief is een tentoonstelling over Mahler te zien. Heel Amsterdam bruist van Mahler!